De Grote Kerk

De Grote Kerk is de oudste kerk van Lisse. De kerk is gebouwd rond 1500 en eigendom van de Protestantse Gemeente Lisse. De kerk staat op een oude duintop en is niet onderheid. De duintop maakte onderdeel uit van een strook oude duinen of strandwallen. Op deze restanten van vroegere kusten zijn de dorpen Hillegom, Lisse en Sassenheim gebouwd.

De Grote Kerk, gezien vanuit het zuiden.

De Grote Kerk, gezien vanuit het zuiden.

De kerk staat op een oude duintop. Van oudsher was het gebruikelijk dat kerken op het hoogste punt werden gebouwd. Vanaf 't Vierkant is de lichte verhoging nog te zien.

Eerder heeft hier een kapel gestaan die was gewijd aan Sint Servaas en in de dertiende eeuw is gesticht door graaf en roomskoning Willem II. In 1460 is Lisse een aparte parochie geworden en afgescheiden van de parochie Sassenheim.

De afscheiding van de parochie Sassenheim was aanleiding tot de bouw van de huidige kerk. Het werd een traditionele katholieke kerk: een toren met ingang, een éénbeukig schip en een koor. De kerk werd gewijd aan Sint Agatha.

Het was een forse kerk als je bedenkt dat het dorp in die tijd zo'n vijfhonderd inwoners had.

Ook de ligging verraadt de katholieke herkomst: het koor is gericht naar het oosten, naar Jeruzalem. De naastgelegen katholieke Sint Agathakerk heeft dezelfde ruimtelijke oriëntatie.

Tijdens het beleg van Leiden (1573-1574) zijn het schip en het koor zwaar beschadigd geraakt. Ook veel andere kerken in de streek zijn beschadigd of verwoest. Het schip werd in 1592 herbouwd, het koor in 1630. Na de Hervorming (ongeveer 1580) is de inrichting aangepast aan de protestantse eisen.

Deze schets van rond 1900 verbeeldt de Grote Kerk in 1630. Waar nu 't Vierkant is, lag toen nog een weide. De kerk is beschadigd, maar de toren staat nog overeind.

In 1795 werd de staatskerk opgeheven en werden alle kerkgenootschappen toegestaan. Zoals elders ontstond ook in Lisse discussie over de toewijzing van de kerk aan de nederlands- hervormden of de katholieken. Het duurde tot 1842 voordat de staat geld beschikbaar stelde voor de bouw van een katholieke kerk. De hervormden bleven in de Grote Kerk.

In 1924 vond een uitgebreide verbouwing plaats. Om het ontstane plaatsgebrek op te vangen werd een noordelijke zijvleugel aangebouwd.

De Grote Kerk in 1938, gezien vanuit het zuiden.

Op deze houtskoolschets uit 1892 is omgeving van de kerk nog tamelijk leeg.

Toegang tot de Grote Kerk.

Een blik op 't Vierkant vanaf de Grote Kerk in 1980.

De ingang van de Achterweg vanaf 't Vierkant, ongeveer in 1915. Nog steeds is te zien dat de Achterweg licht naar beneden helt en dat de kerk op een oude duintop staat.

De toren

De toren is het oudste deel van de kerk en lijkt vrijwel onbeschadigd te zijn gebleven tijdens het beleg van Leiden. De toren is 26 meter hoog.

De toren is het oudste deel van de kerk en lijkt vrijwel onbeschadigd te zijn gebleven tijdens het beleg van Leiden. De toren is 26 meter hoog.

De ingang van de kerk was oorspronkelijk in de toren. Deze foto toont de binnenzijde van het portaal.

De binnenzijde van de torendeur.

Met deze tekening kreeg de smid instructies voor nieuw ijzerwerk aan de binnenkant van de torendeur, waarschijnlijk in 1938.

Het slot van de torendeur.

Vanuit het portaal onder de toren kijken we de kerk in, in de richting van het koor.

De toren is gebouwd met baksteen en omkleed met tufsteen. Voor veel torens van oude kerken in Holland is tufsteen gebruikt. Wellicht was de tuf afkomstig van de eerdere kapel.

Tufsteen is een vulkanisch gesteente dat afkomstig is uit de Eifel in Duitsland. De stenen zijn tamelijk zacht en goed herkenbaar door het poreuze karakter.

Het is opvallend dat in het bovenste deel van de toren, boven de klok, minder tufsteen is gebruikt. Daar worden banden met tufsteen afgewisseld met banden met baksteen.

In de Napoleontische tijd is de gemeente eigenaar van de toren geworden, net als in andere gemeenten. De reden was dat torens belangrijke strategische uitzichtpunten waren. In 1997 is de eigendom weer overgegaan naar de kerkelijke gemeente.

Uitzicht op het gemeentehuis en de Sint Agathakerk vanuit de toren.

In 1972 is in dezelfde richting een foto vanuit de toren gemaakt. Zoek de verschillen.

Uitzicht vanuit de toren in de richting van de Westerdreef en de Eikenlaan.

Vanuit de toren kijken we over het schip in de richting van de Schoolstraat. Links de zijbeuk.

De kosterswoning van de Grote Kerk, gezien vanuit de toren. Rechts achter de Sint Agathakerk.

Panoramafoto uit 1920. Vanuit de toren zien we 't Vierkant.

Deze klok is in 1943 door de Duitsers gevorderd en omgesmolten. De klok was in 1723 gegoten door Jan Albert de Grave uit Amsterdam.

De door de Duitsers gevorderde klok wordt naar beneden getakeld.

In opdracht van de Duitsers is de klok uit de toren gehaald en kan worden omgesmolten.

De huidige luidklok dateert van 1949 en is gegoten door Jacobus van Bergen uit Midwolda.

Het uurwerk werd in 1885 vervaardigd door Andries Heero van Bergen uit Heiligerlee. Hij was een oom van Jacobus van Bergen die de luidklok heeft vervaardigd.

Het bedrijf van Van Bergen sloot pas in 1980 haar poorten.

Opvallend is de zonnewijzer uit 1729 op de zuidmuur van de toren. Op de wijzerplaat hebben verschillende schilders door hun naam en het jaartal neer te zetten aangegeven wanneer zij hun schilderklus klaarden.

Toren en schip, gezien vanaf de Heereweg.

Het schip

Het schip in de richting van het orgel en de toren daarachter.

Het schip in de richting van het orgel en de toren daarachter.

Een blik in het schip vanaf het balkon voor het orgel. We kijken naar het voormalige koor.

De galerij in het voormalige koor is geplaatst in 1906. Op dat moment werd de kerk uitgebreid met honderd zitplaatsen, waarvan ongeveer 50 op de galerij.

Op de kroonluchter aan de kant van het koor staat: “Gegeve bij Engel Jacobse, Jan Jacobss. in den Dirckse ende Pieter Willems Schippers tot Lisse 1660”.

Het schip, gezien in de richting van het orgel en de toren. Links de preekstoel.

De banken werden waarschijnlijk in 1924 geplaatst, toen ook de zijbeuk (toen het nieuwe gedeelte) werd gerealiseerd vanwege ruimtegebrek.

Het is de vraag hoe lang de banken en de preekstoel nog op deze manier te bewonderen zijn. Er vindt waarschijnlijk een verbouwing plaats die de indeling flexibeler moet maken. Daardoor kunnen er ook gemakkelijker culturele activiteiten plaatsvinden.

Aan de voorzijde van deze bank zijn collectezakken opgehangen.

Vanaf de preekstoel kijkt u recht vooruit naar de aanbouw uit 1924.

Boven de preekstoel staat het jaartal 1668, maar rond 1840 heeft nog een grondige verbouwing plaatsgevonden.

De preekstoel in 1940.

Het orgel is in 1961 gebouwd door de firma D.A. Flentrop uit Zaandam.

Pilaar met ornament.

De loopbrug onder de kap. Vanuit de toren komt men via een ladder met enig klauterwerk boven het schip van de kerk.

Onder de kap is in een muur het jaartal 1592 aangebracht in geglazuurde stenen. Hier de 15.

En hier de 92. In 1592 is het schip herbouwd na de verwoesting tijdens het beleg van Leiden (1592-1593).

Het schip in de richting van het orgel en de toren daarachter. Rechts de zijbeuk uit 1924.

Het schip in de richting van de ingang en het voormalige koor.

De zuidzijde van het schip.

De zijbeuk

In 1924 is de zijbeuk gebouwd, links op de foto. Deze moest het nog steeds bestaande ruimtegebrek oplossen. De zijbeuk is gebouwd over het toenmalige kerkhof heen.

In 1924 is de zijbeuk gebouwd, links op de foto. Deze moest het nog steeds bestaande ruimtegebrek oplossen. De zijbeuk is gebouwd over het toenmalige kerkhof heen.

Het interieur van de zijbeuk.

Op deze prentbriefkaart (circa 1900) is nog geen zijbeuk te zien. De foto is genomen vanaf de Achterweg.

Ook op deze prentbriefkaart is de kerk nog zonder zijbeuk weergegeven. Wij kijken vanaf ’t Vierkant, rechts van de kerk begint de Achterweg.

Rond 1900: de Achterweg is nog een modderige zandweg.

Tegen het plafond van de zijbeuk is aangegeven dat deze gereed is gekomen in 1924.

We kijken langs de aanbouw naar de noordkant van het op het schip van de Grote Kerk van achter uit de zijbeuk.

Zicht op het schip van de Grote Kerk van achter uit de zijbeuk.

Achterin de zijbeuk.

Koor en ingang

Tot 1861 betrad men de kerk door de ingang in de toren. De ingang bestaat nog steeds.

Tot 1861 betrad men de kerk door de ingang in de toren. De ingang bestaat nog steeds.

In 1861 is een nieuwe ingang in het koor gemaakt: dubbele paneeldeuren van zwaar eikenhout.

De ingang in het koor, gezien vanaf de overzijde van de Heereweg.

De ingang in het koor en rechts de zijbeuk.

In het voorportaal leiden twee deuren naar de kerk. In het midden ligt de zerk van Willem Adriaan van der Stel (1664-1733). Deze is bij de vergroting van de kerk in 1907 van de grafkelder afgenomen en in het voorportaal gelegd.

Het wetbord uit 1617 waarop te lezen is “ De Wet is ons Ieyder tot Christum…”. Oorspronkelijk hing het in de toren, nu in het voormalige koor. Bovenaan staat vermeld: “Door de wet comt de bekenninge der sonden” en onderaan: “So houde wij dan dat de mensch gerechtveerdigt wordt door het geloove sonder de wercken der wet”.

Het koor, met de galerij uit 1906 en het wetbord uit 1617.

Bij de restauratie in 2003 kwam een aantal zerken te voorschijn, die in de vloer van de kerk zijn gelegd. Dit is de steen van schout Jacob van Dorp (ca. 1663-1746) en diens opvolger Jan van der Jagt (1705-1762).

De zerk van Wouter Lenaarts van Calker (1528-1598), gerechtsbode van het ambacht Lisse, en zijn echtgenote (gestorven in 1602).

De zerk van Adryaen Adryaensz Corsteman, gestorven 29 juli 1602.

In het portaal ligt de zerk van Willem Adriaan van der Stel (1664-1733), voormalig gouverneur van Zuid- Afrika.

Ramen

De ramen van de kerk zijn in 1924 vervaardigd door het atelier van Willem Bogtman uit Haarlem. Het gaat om een groot raam en zes kleine ramen met medallions voor de zijbeuk en negen ramen met medallions voor het oude schip. Het atelier heeft vanaf 1912 talloze glas-in-loodramen vervaardigd. Er zijn meer dan 4500 ontwerpen bekend.

De ramen van de kerk zijn in 1924 vervaardigd door het atelier van Willem Bogtman uit Haarlem. Het gaat om een groot raam en zes kleine ramen met medallions voor de zijbeuk en negen ramen met medallions voor het oude schip. Het atelier heeft vanaf 1912 talloze glas-in-loodramen vervaardigd. Er zijn meer dan 4500 ontwerpen bekend.

Drie ramen in de noordkant van de zijbeuk.

De ramen van Bogtman speelden een belangrijke rol binnen de Amsterdamse School, omdat zij zich goed leenden voor de typische kleuren- en vormentaal. Dit is ook goed te zien aan het raam “Geloof, hoop en liefde”. Let bijvoorbeeld op de tulpen en de gebruikte letters.

Het glas-in-loodraam De eerste dag (Genesis 1:1) in de zijbeuk.

Het glas-in-loodraam De rijke jongeling (Lucas XVIII: 18-27) in het schip.

Het glas-in-loodraam "Geloof, hoop en liefde" in de kop van de zijbeuk.

Het glas-in-loodraam Onrechtvaardige pachters (Lucas XX: 9-16) in het schip van de Grote Kerk. Door het raam zien we het huis “Johanna” aan de Achterweg.

Het glas-in-loodraam De zaaier (Lucas VIII 4-15) in in het schip van de kerk.

Het glas-in-loodraam Zesde dag (Genesis 1:24) in de zijbeuk.

Het glas-in-loodraam Derde dag (Genesis 1:9) in de zijbeuk.